Mózg a umysł

Europejski Dzień Mózgu mnie zaskoczył. Pod małą presją czasu i na szybko wpadłam na to, żeby opisać jeden ze znanych filozoficznych problemów. Mianowicie jaka jest relacja między mózgiem a umysłem, czy nieco szerzej jaka jest relacja między umysłem a ciałem. Pewnie nigdy się nad tym nie zastanawialiście, ale filozofowie dywagują na ten temat już od wieków.

Zacząć można od tego, że nasze ciało, mózg jest czymś materialnym i fizycznym, natomiast umysł lub dusza czymś duchowym. Te dwa światy się ze sobą ścierają i należałoby określić, w jaki sposób mogą ze sobą współgrać. Brzmi trochę jak naukowe wyjaśnienie teorii religii? Ciężko temu zaprzeczyć. Tym bardziej że chrześcijańska teologia wrzuca w tej dyskusji swoje trzy grosze. Możecie też zadać w tym temacie inne pytanie. Mamy mózg. Co więcej, mózg steruje resztą ciała i reaguje na różne bodźce. Więc gdzie szukać umysłu lub świadomości? I czym one tak naprawdę są? Poniżej przedstawię wam kilka stanowisk.

Słowem wstępu podpowiem wam, co można rozumieć przez te pojęcia. Mózg jest tym organem, który, jak zakładam, posiadacie w swoich czaszkach. Do umysłu możemy zaliczyć bardziej wszelkie procesy mentalne, inteligencję, świadomość, pamięć, uwagę, emocje, wszelkie zbiory sądów, przekonań itp.

Dwa oddzielne byty: ciało i dusza – Dualizm

Ciało umiera a dusza żyje dalej – podobne hasła można znaleźć w wielu religiach, chociażby chrześcijańskiej czy hinduistycznej. Również poniekąd Platon, Arystoteles i Kartezjusz rozdzielali fizyczne ciało od niematerialnej inteligencji, świadomości. Stanowisko to twierdzi, że są całkowicie oddzielne byty, które różnią się od siebie pod pewnymi istotnymi względami. Metaforycznie można powiedzieć, że ciało/mózg to mieszkanie, które wynajmuje umysł na czas bytowania w materialnym świecie. Swobodnie korzysta z jego zasobów, ale nie możemy powiedzieć, że lokator i dom to to samo i można w jakiś sposób zrównać jedno z drugim.

Mogą się różnić na przykład rodzajem substancji. Umysł jest formą duchową czy mentalną, a mózg jest fizyczny. Jest to rozróżnienie stosowane przez Kartezjusza czy Leibniza. Miały to być zupełnie odrębne płaszczyzny. Kolejnym sposobem rozróżniania było opieranie się na różnych własnościach tych materii. Umysł może zawierać pewne przekonania, sady czy emocje, których nie posiada mózg. Ten zaś spełnia wszelkie fizyczne oraz biologiczne właściwości, których nie posiada umysł. Można również powiedzieć, że to tylko podział pojęciowy.

Zastanówmy się również, jakie relacje są między tymi światami. Możemy mówić o tym, że:

• stany mentalne wpływają na stany fizyczne (Dualizm interakcjonistyczny);
• oba światy działają oddzielnie od siebie i nie wpływają na (Paralelizm psychofizyczny -paralelizm);
• to, co wydaje nam się być przyczynowe w tej relacji, wcale takie nie jest (Okazjonalizm);
• na świecie istnieją jedynie relacje fizyczne: zdarzenie fizyczne A wywołuje zdarzenie fizyczne B. W specyficznych sytuacjach jednorazowe zdarzenie fizyczne może wyprodukować mentalny, umysłowy twór, który jest epifenomenem zdarzenia fizycznego w mózgu. Można by powiedzieć, że byt mentalny jest jedynie skutkiem ubocznym zdarzenia fizycznego (Epifenomenalizm).

Tylko mózg i jego właściwości – Fizykalizm

Pozostałe teorie traktują mózg i umysł jako względnie jeden byt. Przeciwieństwem dualizmu jest monizm, a jego najbardziej skrajnym przypadkiem jest fizykalizm. Twierdzi on, że jest jedna tylko materia, a mianowicie istnieje mózg, a umysłu nie ma. Wszelkie procesy przebiegają właśnie w nim i uwagę, pamięć, wnioskowanie można wyjaśnić za pomocą badań mózgu.

Taki pogląd przyjmuje się w badaniach neurologicznych. Wszędzie tam, gdzie skanujemy mózgi, przyglądamy się neuroprzekaźnikom, komórkom itp. poszukując odpowiedzi na wyjaśnienie pewnych zachowań, reakcji czy emocji. Nie zakłada się w tych badaniach istnienia czegoś poza samym organem, któremu się przyglądamy.

Możemy wyróżnić tu dwa podejścia. Po pierwsze pewien stan mózgu A będzie zawsze znaczył pewien stan mentalny A (teoria identyczności typów). Jest to relacja na tyle nie rozerwalna, że widząc jeden taki stan, możemy być całkowicie pewni, że to będzie dokładnie ten stan. Pogląd ten nie przerwał próby czasu i dowiedzieliśmy się, że istnieją pewne odchylenia od tego. I dopuszcza się pewne wyjątki oraz odchylenia stanów (teoria identyczności egzemplarzy).

Różne opisy tego samego – Moniz anomalny

Przyjmuje słuszność fizykalizmu i zakłada, że wszystko można wyjaśnić za pomocą fizycznych badań. Jednocześnie nie można opisów dotyczących umysłu do opisu działania mózgu. Twierdzi się tu natomiast, że mamy doczynienia z jednym zjawiskiem, które możemy opowiedzieć na dwa sposoby. A do każdego opisu z jednej kategorii możemy znaleźć opis z drugiej kategorii. Mówią o tym samym, ale w innym języku i nie są w stanie się dogadać i uwspólnić wersję. Jest to więź nierozerwalna, więc jedno nie może istnieć bez drugiego.

Umysł nadbudowany na mózgu – Emergentyzm

Ponownie uznaje fizykalizm, ALE… istnieją również struktury nadbudowane. Kiedy struktura osiągnie pewien stopień złożoności, to mogą pojawić się pewne własności, których nie można wyjaśnić, odwołując się jedynie do podstawowych elementów, czy podstruktur. Można więc powiedzieć, że na skanie mózgu mogą się podświetlać pewne elementy, ale nie możemy tego nazwać na przykład uwagą. Nie da się zredukować zjawisk psychicznych do stanów aktywności mózgu, ponieważ są one własnościami wyższego rzędu, a jednymi z największych na tej drabinie jest (samo)świadomość oraz intencjonalność.

Funkcjonalne opisanie mózgu – Funkcjonalizm

Tutaj jest nieco podobnie do emergentyzmu. Mamy pewne stany mózgu i możemy je nazwać pojęciami odnoszących się psychiki. Umysł, świadomość, uwaga itp. są nazwami funkcji, które dzieją się właśnie w mózgu. Stanowią również pewne połączenie między bodźcem a reakacją.

Nas to nie interesuje – Behawioryzm

Behawioryzm opierał się na relacji bodźca i reakcji. Zapytacie więc, gdzie w tym wszystkim mózg i umysł? Otóż nie są one ważne w tej dyskusji. Zmykamy je więc w czarnej skrzynce i zapominamy trochę, że istnieją.